ਕਾਮਰੇਡ ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ: ਲਾਲ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਅਡੋਲ ਪੈਰ
ਜਨਮ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕਾਮਰੇਡ ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਮਈ 1937 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਮਾਹਲ ਗੈਹਲਾ (ਬੰਗਾ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਸ. ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ (ਢੱਕ ਵਾਲੇ) ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਵਰਨ ਕੌਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਸ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੀਬੀ ਸ਼ਿਆਮ ਕੌਰ ਸਨ। ਕਾਮਰੇਡ ਸ਼ੌਂਕੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ (ਹੁਣ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਗੁਰਚੇਤਨ ਸਿੰਘ (ਹੁਣ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ) ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਪੱਤੀ ਲਮਖੀਰ ਕੀ, ਬੜਾ ਪਿੰਡ, ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ, ਜਿਲਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਸਵਰਨ ਕੌਰ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਔਰਤ ਸਨ ਜੋ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਖਬਾਰ ਪੜ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਾਦਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ – “ਅੱਜ ਦਾ ਕੰਮ ਅੱਜ ਹੀ ਕਰ ਦਿਓ।” ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਰੁਝਾਨ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡ ਗਏ।
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਦੀ ਪੜਾਈ ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ, ਨੌਵੀਂ ਫਗਵਾੜੇ ਰਾਮਗੜੀਆ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਦਸਵੀਂ ਦੇ ਪੇਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁੰਡਾਲੇ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ।
ਫਗਵਾੜੇ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਖਿਲਾਫ ਮੁਜਾਹਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋਵੇਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਖ਼ਿਲਾਫ ਖੜ੍ਹਨ ਦੀ ਪਿਹਲੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਸੀ।
ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ
1952 ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਕਾਮਰੇਡ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਹਿੰਦ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋਈ। 1954 ਵਿੱਚ ਅਰੁਨਾ ਆਸਿਫ ਅਲੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮਹਿਲਾ ਕਾਨਫਰੰਸ ਅਤੇ 1956 ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਏ. ਕੇ. ਗੋਪਾਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਿਸਾਨ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋਈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਸ਼ੌਂਕੀ ਨੇ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਲੈਵਲ ‘ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। 1956 ਦੀ ਕਿਸਾਨ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜੀ:
“ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਬੁੱਤੀਆਂ ਤੇ ਵਗਾਰਾਂ,
ਜਣਾ ਖਣਾ ਹੈ ਅਫਸਰ ਸਾਡਾ ਫਾਈਏ ਸੌ ਸੌ ਮਾਰਾਂ,
ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਰਈਯਤ ਸਾਡਾ ਇਹ ਕਸੂਰ,
ਅਸੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ।”
ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ
22 ਮਾਰਚ 1956 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 2 ਸਾਲ 6 ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਲੈਵਲ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਝੇ ਰਹੇ।
ਵਿਆਹ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ
1958 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਿੰਡ ਬਿਲਗਾ (ਜਲੰਧਰ) ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਟਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿੱਚ 10 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਤਨਖਾਹ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਹਨ:
- ਰਾਜਨਰਿੰਦਰ ਕੌਰ (ਸ਼ਿਕਾਗੋ, ਅਮਰੀਕਾ)
- ਹਰਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ (ਮਰਸਡ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ)
- ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ ( ਸ਼ਿਕਾਗੋ, ਅਮਰੀਕਾ)
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਦੋਹਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੋਹਤੀ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਗਹਿਰੀ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਘੜੀ ਸੀ।
ਜੇਲ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੇਲ ਯਾਤਰਾ 1959 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਖੁਸ਼ ਅਮੀਦੀ ਟੈਕਸ ਖਿਲਾਫ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਚੌਂਕੀ ਨੰਬਰ 4 (ਹੁਣ ਥਾਣਾ) ‘ਚ ਰਾਤ ਬਿਤਾਈ, ਫਿਰ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਜੇਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰਿਹਾਈ 26 ਮਾਰਚ 1959 ਨੂੰ ਹੋਈ।
ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅੱਗ
1960: ਗੁਰਾਇਆ ਵਿਖੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨਾਲ ਝੜਪ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਜੇਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ:
“ਮੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। 8-10 ਫੁੱਟ ਦੀ ਬੰਦ ਕੋਠੜੀ। ਨਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁਲਦਾ, ਨਾ ਹਵਾ ਆਉਂਦੀ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚਾਦਰ, ਦੋ ਕਿਨਾਰੀਆਂ, ਇੱਕ ਪਿਆਲਾ, ਇੱਕ ਮੱਗ਼ੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਏਸ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹ ਹੀ ਰੁਕ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਪਰ ਦਿਲ ਅੰਦਰੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ—ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੀ ਨਹੀਂ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ।”
2000: ਕਿਸਾਨੀ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋਏ।
“ਇਸ ਵਾਰੀ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਵੀ ਸਨ, ਪਰ ਤਕਲੀਫ ਉਹੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਟਾਇਲਟ ਸੀਟ, ਪੱਖਾ, ਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੂਟੀ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਦਿਲ ਅੱਜ ਵੀ ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਾਂ ਧੜਕਦਾ ਸੀ।”
1969 – ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋਰਚਾ ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼
ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਕੌਮੀਕਰਨ ਲਈ ਕਾਮਰੇਡ ਸ਼ੌਂਕੀ ਨੇ ਧਰਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤੇ:
- ਬੈਂਕਾਂ ਦਾ ਕੌਮੀਕਰਨ
- ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਭੱਤੇ ਬੰਦ
- ਸੰਵਿਧਾਨ ‘ਚ ਤਰਮੀਮ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗਣਰਾਜ ਐਲਾਣਣਾ
ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚਾ 1970
ਵਾਧੂ ਪਈ ਜ਼ਮੀਨ ਹੱਕਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਮੋਰਚਾ ਲਾਇਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਜੇਲ ਹੋਈ।
ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਫੰਡ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ
1986 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉੱਥੇ 85,000 ਰੁਪਏ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ—20,000 ਸੂਬਾ ਪਾਰਟੀ, 10,000 ਜ਼ਿਲਾ ਇਕਾਈ, 55,000 ਨਾਲ ਜੀਪ ਖਰੀਦੀ।
ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਖਿਲਾਫ ਠੋਸ ਰੁਖ
1989 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਗੰਨਮੈਨ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਠਾਉਂਦੇ ਰਹੇ: “ਨਾ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ, ਨਾ ਖਾਲਿਸਤਾਨ – ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਵੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ।”
ਨਵਾਂ ਜਮਾਨਾ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਗੜਗੱਜ ਟਰੱਸਟ
CPI ਦਾ ਉਰਦੂ ਅਖਬਾਰ “ਨਯਾ ਜਮਾਨਾ” ਜੋ 1952 ਵਿੱਚ ਚੱਲਿਆ ਸੀ, 1990 ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ “ਨਵਾਂ ਜਮਾਨਾ” ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਗੜਗੱਜ ਯਾਦਗਾਰੀ ਟਰੱਸਟ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ 21 ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਕਾਮਰੇਡ ਸ਼ੌਂਕੀ ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ। ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਚੰਦ ਫਤਿਹਪੁਰੀ ਹਨ।
ਪਾਰਟੀ ਅਹੁਦੇ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ
ਉਹ CPI ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (1990 ਤੱਕ), ਜ਼ਿਲਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ (1990–1994) ਅਤੇ ਜ਼ਿਲਾ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ (2015 ਤੱਕ) ਰਹੇ।
ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸਰਪੰਚ ਵਜੋਂ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ
ਉਹ 1990 ਤੋਂ 1992 ਤੱਕ ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸਰਪੰਚ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।
ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜੀਵਨ ਤੇ ਅਫਸੋਸ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਜੋ ਬਿਲਗਾ (ਜਲੰਧਰ) ਤੋਂ ਸੀ, ਦੀ ਮੌਤ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ (ਰਾਜਨਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਹਰਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ), ਦੋ ਦੋਹਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੋਹਤੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਖੇ ਵੱਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਾਮਰੇਡ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ, ਪਰ ਪਾਰਟੀ ਫੰਡ ‘ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਸਾਦਗੀ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ
ਉਹ ਆਖਰ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:
“ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਅਫ਼ਸੋਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜੇਕਰ ਬੀ.ਏ. ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵਧੀਆ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ‘ਚ ਉੱਚ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੀ—ਇਹੀ ਮੇਰਾ ਗ਼ੁਰੂਰ ਹੈ।”
ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਨ।
ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ:
-
ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਡਟਣਾ — ਵਕਤ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋਵੇ, ਸੱਚੀ ਲਕੀਰ ਨਾ ਛੱਡੋ।
-
ਜਨਤਕ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਖੜਾ ਹੋਣਾ — ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਮਤ ਜੇਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੁਹਾਡਾ ਹੋਵੇਗਾ।
-
ਮੁਲਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਓ — ਨਾ ਧਰਮ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਨਾ ਜਾਤੀ ਅਧਾਰ ਤੇ—ਇਨਸਾਫ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸੋਚੋ।
ਕਾਮਰੇਡ ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੱਕ ਨਾਂ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹਨ।
ਉਹ ਇਨਸਾਫ, ਜਨਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਲਾਲ ਲਕੀਰ ਵਾਂਗ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਹਨ।
